Psikolojik bozukluklar, bireylerin düşünce, duygu ve davranışlarında belirgin ve süreklilik gösteren işlevsel bozulmalara neden olan zihinsel sağlık durumları olarak tanımlanır.
Amerikan Psikiyatri Birliği’nin DSM-5’e göre, psikolojik bozukluklar bireyin toplumsal, mesleki veya diğer önemli yaşam alanlarında önemli ölçüde işlevsellik kaybına neden olan zihinsel bozukluklar olarak ifade edilir. Bu durumlar, bireyin kendisiyle ve çevresiyle olan ilişkisini derinden etkileyerek, yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir.
Her psikolojik bozukluk farklı bir belirti grubuyla ortaya çıksa da, genel olarak psikolojik bozukluklar bireylerde zihinsel, duygusal ve davranışsal olarak süreklilik gösteren değişimlerle kendini gösterir.
Psikolojik bozukluğun genel belirtileri
Psikolojik bozuklukların anlaşılmasında tek tek belirli bozukluklar üzerinden değil, genel geçerli belirtiler üzerinden yaklaşmak önemlidir. Bir bireyin psikolojik sağlığının bozuk olup olmadığını anlamaya yönelik genel belirtileri, farklı psikoloji kuramları ve psikoterapi yaklaşımları açısından ele alabiliriz:
a. Zihinsel ve duygusal Belirtiler
- Aşırı üzüntü veya sevinç durumları: Kişinin, kendisini sürekli olarak çok üzgün ya da aşırı mutlu hissetmesi bir dengesizliğe işaret edebilir. Zihinsel sağlık durumlarında, bu tür aşırılıklar ruh halinin düzensiz olduğunu gösterebilir.
- Düşünce bozuklukları: Bireyin mantıklı düşünmede zorluk yaşaması, gerçeklikten kopması ya da düşüncelerinde karmaşa yaşaması düşünsel işlevlerde bozulma göstergesi olabilir. Bu durum, psikanalitik kuramlarda, zihinsel yapıların işlevsizliği olarak değerlendirilir.
- Konsantrasyon ve dikkat Eksikliği: Günlük işlere odaklanamama, dikkatin dağınık olması ve konsantrasyon eksikliği yaşanması psikolojik bozuklukların önemli belirtileri arasında sayılmaktadır. Psikodinamik bakış açısına göre, içsel çatışmaların artması dikkat ve odaklanma becerilerini olumsuz etkileyebilir.
b. Davranışsal belirtiler
- Uyku ve yeme düzeninde değişiklikler: Psikolojik sorunlar uyku ve yeme alışkanlıklarında belirgin değişikliklere yol açabilir. Birey çok fazla uyuyabilir ya da uykusuzluk çekebilir. Aynı şekilde iştahında ciddi değişiklikler gözlemlenebilir. Bu tür işlev bozuklukları, davranışçı kuramlara göre öğrenilmiş ya da çevresel etkiler sonucu gelişmiş işlev bozuklukları olarak ele alınır.
- Alkol ve madde kullanımında artış: Bireyin sorunlarından kaçmak ya da onları başa çıkabilme yöntemi olarak görmesi nedeniyle madde ya da alkol kullanımına yönelmesi, bir bozukluk göstergesi olarak kabul edilir.
- Toplumdan izolasyon: Bireyin aile, arkadaş ve iş ilişkilerinden kopması, kendini sosyal çevresinden izole etmesi psikolojik bozuklukların belirtilerinden biridir. İlişkisel kuramlar açısından değerlendirildiğinde, bireyin çevresiyle ilişkisini yitirmesi onun ruh sağlığındaki zedelenmenin bir göstergesi olarak görülür.
c. Bedensel (somatik) belirtiler
- Bedensel ağrılar ve sağlık sorunları: Bireyin sıklıkla baş, mide, sırt ağrıları gibi bedensel şikayetlerde bulunması, ruh sağlığıyla bağlantılı olabilir. Bilişsel-davranışçı terapi yaklaşımlarında, düşünce ve duyguların bedenle olan ilişkisi üzerinden bu tür belirtiler açıklanır.
- Enerji ve istek kaybı: Günlük aktivitelerden zevk almama, isteksizlik, tükenmişlik ve enerji kaybı gibi durumlar da psikolojik bozukluk belirtileri arasındadır. Enerji düşüklüğü, bireyin kendisini ifade etme güçlüklerinden kaynaklanabilir ve psikanalitik kuramlar açısından bilinçaltı çatışmalara dayanabilir.
Psikolojik bozukluk belirtilerine yaklaşımlar
Psikolojik bozuklukların anlaşılmasında farklı psikoloji kuramları ve yaklaşımlar çeşitli perspektifler sunar:
Psikanalitik kuram açısından
Freud’un geliştirdiği psikanalitik kuram, bireyin çocukluk döneminde yaşadığı çatışmaların bilinçaltında bastırılması sonucu ruhsal sorunlar yaşayabileceğini öne sürer. Örneğin, kişinin bilinçaltına ittiği çatışmalar ve bu çatışmaların bilinçdışında birikmesi sonucu, kendisini zihinsel ya da bedensel belirtilerle gösteren bozukluklar ortaya çıkabilir.
Bilişsel-davranışçı kuram açısından
Bu kuram, bireyin düşünce ve davranışlarının nasıl birbiriyle ilişkili olduğunu vurgular. Psikolojik bozukluklar, bireyin işlevsiz düşünce kalıpları ve öğrenilmiş davranışları sonucu ortaya çıkabilir. Bilişsel-davranışçı terapi açısından, bireyin kendine dair olumsuz düşünceleri, ruh halini olumsuz etkileyebilir ve bu da davranışlarına yansıyabilir.
İnsancıl yaklaşımlar açısından
İnsancıl psikoloji, bireyin kendini gerçekleştirme sürecinde yaşadığı engellerin psikolojik bozukluklara yol açabileceğini öne sürer. Kişinin kendini gerçekleştirememesi, varoluşsal anlamda boşluk hissetmesi ve duygusal tatminsizlikler, ruhsal bozukluk belirtileri arasında sayılabilir.
Psikodinamik kuram açısından
Psikodinamik kuram, bireyin içsel çatışmalarını ve bu çatışmaların çözüm yollarını araştırır. Psikolojik bozuklukların oluşumunda geçmiş yaşantılar, erken dönem ilişkiler ve kişinin duygusal deneyimleri önemli bir rol oynar. Bu bağlamda, kişinin yaşadığı duygusal çatışmaların dışavurumu, onun psikolojik sağlığını etkileyebilir.
Psikolojik bozukluk belirtilerine yönelik psikoterapi yaklaşımları
Psikoterapi yaklaşımları, psikolojik bozukluk belirtilerini anlamaya yönelik çeşitli stratejiler sunar. Örneğin:
- Psikodinamik terapi: Bireyin bilinçdışı süreçlerini ve çocukluk dönemindeki çatışmalarını inceleyerek ruhsal sağlığını yeniden yapılandırmayı amaçlar. Bu terapi yaklaşımı, bireyin içsel çatışmalarını çözmeye yöneliktir.
- Bilişsel-davranışçı terapi (BDT): Bireyin düşünce kalıplarını ve işlevsiz davranışlarını değiştirerek daha sağlıklı bir ruh haline ulaşmasına destek olur.
- İnsancıl terapi: Bireyin kendini ifade etme sürecine odaklanır ve kişisel gelişimini destekler. Bu yaklaşım, bireyin kendisini gerçekleştirme sürecine odaklanarak içsel bir denge kurmasını sağlar.
- Şema terapi: Kişinin erken dönem yaşantılarından gelen kalıplarını keşfetmesini ve işlevsiz olanları değiştirmesini hedefler. Bu terapide bireyin şemaları yeniden yapılandırılır.
Genel olarak, psikolojik bozukluk belirtileri bireyin düşünce, duygu ve davranışlarında gözle görülür değişiklikler olarak kendini gösterir. Bu belirtilerin doğru bir şekilde anlaşılması ve müdahale edilmesi, bireyin psikolojik sağlığını yeniden kazanmasında önemli bir adımdır. Psikolojik bozuklukların belirtilerine yönelik farkındalık, erken teşhis ve uygun terapi yöntemleri sayesinde bireylerin yaşam kalitesi iyileştirilebilir.
Referanslar
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.
Beck, A. T., & Alford, B. A. (2009). Depression: Causes and treatment (2nd ed.). University of Pennsylvania Press.
Corey, G. (2016). Theory and practice of counseling and psychotherapy (10th ed.). Cengage Learning.
Freud, S. (1957). The ego and the id. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (Vol. 19, pp. 1-66). Hogarth Press. (Original work published 1923)
McWilliams, N. (2011). Psychoanalytic diagnosis: Understanding personality structure in the clinical process (2nd ed.). The Guilford Press.
Rogers, C. R. (1961). On becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Houghton Mifflin Harcourt.
Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. The Guilford Press.
Öztürk, M. Ö., & Uluşahin, A. (2011). Ruh sağlığı ve bozuklukları (12. basım). Nobel Tıp Kitabevleri.
Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy. Basic Books.